T̀NH VÀ NGHĨA

 

 

Trong tiếng Việt có chữ T́nh 情 và chữ Nghĩa 義. Chữ Nghĩa rất là khó dịch ra tiếng Pháp, tiếng Anh. Chữ T́nh mà viết ra chữ Hán th́ có chữ tâm忄 tức là trái tim phía bên trái. Bên phải có chữ thanh 青 là màu xanh, trái tim màu xanh. Ban đầu th́ màu xanh mà về sau nó có thể biến thành màu khác, nhưng làm sao đừng để nó thành màu đen.

 

T́nh ban đầu thường rất bồng bột, nóng bỏng, có tính đam mê. Khi con người bị năng lượng của t́nh chiếm cứ th́ họ không được an ổn lắm. Ăn không an mà ngủ cũng không an, họ như đang bị đốt cháy. T́nh là ngọn lửa. Người nào qua cầu rồi th́ mới hay. Vướng vào chữ t́nh rồi th́ khó an trú trong hiện tại lắm. Cứ nghĩ tới giây phút ḿnh sẽ được gặp người đó, được ngắm người đó, ngồi ngắm đủ no rồi, khỏi ăn. Càng nhiều trở ngại chừng nào th́ đam mê đó càng lớn. Trở ngại là chất liệu làm cho t́nh càng lớn. Dễ dàng quá th́ t́nh không lớn mạnh.

 

Ngày xưa khi chưa có e-mail, chưa có téléphone, đôi khi ḿnh đợi một lá thư t́nh cả tuần này sang tuần khác. Đáng lư hôm qua lá thư tới rồi, nhưng sao nó chưa tới?

Ḿnh đợi suốt hai mươi bốn giờ đồng hồ cho đến lúc ông phát thư đi ngang trước ngơ. Ông thường đến lúc mười giờ sáng, th́ chín giờ ḿnh đă bắt đầu đứng đợi. Ông phát thư sáng nay sao đi trể quá, đi chậm quá, ḿnh đếm từng bước của ông đi. Nếu ông đi ngang mà không dừng lại th́ ḿnh buồn lắm, lại phải đợi thêm hai mươi bốn giờ đồng hồ nữa. Tây Phương họ ví khi yêu như bị té (tombé d’amour), đang đi b́nh thường tự nhiên té xuống. Người Việt Nam thay v́ nói bị té th́ nói ốm. Tây Phương cũng nói ốm. Nguyễn Bính có hai câu thơ :

 

Gió mưa là bệnh của trời.

Tương tư là bệnh của tôi yêu nàng.

 

Trời đẹp th́ không có bệnh mà hể có gió, có mưa là bị bệnh. Tương tư tức nhớ nhau, không làm ăn được ǵ hết. T́nh thường thường không được thỏa măn là t́nh sầu. Sầu t́nh. Ốm là ốm tương tư, tương tư là nhớ nhau. T́nh yêu là một cơn bệnh, ốm tương tư tức là nhớ quá. Nhưng nếu t́nh yêu đó được thỏa măn dễ dàng, nó bùng lên rất nhanh nhưng rồi nó chết cũng rất mau. Đam mê nó lên như một ngọn lửa cao và khi rơi xuống th́ cũng rất là mau, t́nh yêu tàn lụi rất là mau. Một cặp ở với nhau được lâu dài, cái đó không phải là nhờ t́nh yêu mà nhờ yếu tố thứ hai. Đó là nghĩa, t́nh nghĩa. Cái t́nh nó đưa tới cái nghĩa. Nếu cái t́nh đàng hoàng, nếu ḿnh biết yêu cho đàng hoàng, th́ tự nhiên nó đưa tới cái nghĩa. Chính nghĩa là keo sơn gắn chặt hai người, để hai người có thể sống được với nhau. Cho nên phải có cái nghĩa để bổ sung cái t́nh. Người ta không thể sống trăm năm bên nhau với t́nh được. Bởi t́nh là một ngọn lửa tàn rất mau, nghĩa trái lại nuôi dưỡng lửa t́nh âm ỉ cháy.

 

Chữ nghĩa thường đi đôi với chữ ơn: ơn nghĩa. Ơn đầu tiên mà ḿnh nhận được là ư thức rằng : Có bao nhiêu người con gái, anh ấy không chọn mà anh chọn riêng ḿnh? Biết bao nhiêu người con trai có bằng cấp, địa vị nàng không chọn mà nàng lại chọn ḿnh? Ư thức đó là ơn. T́nh yêu này nó không chỉ trong ṿng nam nữ. Bạn bè cũng vậy, Cha mẹ cũng vậy, Thầy tṛ cũng vậy. Ḿnh sinh ra một đứa con và đứa con đă chọn ḿnh làm mẹ, chọn ḿnh làm cha. Tại sao nó không sinh ra ở nhà khác? Cha mẹ có thể biết ơn đứa con, sự ra đời của đứa con có thể đem lại ánh sáng và hạnh phúc cho cuộc đời c̣n lại, nên cha mẹ yêu thương con. Cũng như thầy tṛ, tại sao có nhiều thầy, người đó có thể tới quy y mà người ta chọn thầy này. Người thầy cũng biết ơn người đệ tử. Ơn đó là yếu tố của hạnh phúc. Tại sao anh không chọn người khác? Sự lựa chọn đó là do đâu mà có? Nếu chỉ là sự ham muốn sắc đẹp thôi, không đủ, phải có cái ǵ đó.

 

Ở bên Mỹ có anh chàng đó rất đẹp trai, tài ba, tốt nghiệp đại học thuộc hàng ưu tú và có việc làm lương rất lớn lại có rất nhiều cô bạn gái thật là xinh đẹp. Bà mẹ rất là ngạc nhiên khi thấy anh thân với một cô gái không phải là đẹp nhất. Cô này hơi thấp và nước da hơi đen, mà sao con trai của ḿnh có vẻ thích cô này hơn các cô khác. Hôm đó hai mẹ con ngồi với nhau, bà hỏi có bao nhiêu người con không chọn, mà sao con chọn con nhỏ này vừa đen vừa thấp. Anh chàng không biết trả lời làm sao hết, anh chàng chưa suy nghĩ nên khi bị hỏi bất ngờ, anh không trả lời mẹ được. Nhưng ít lâu sau anh ta quán chiếu và t́m ra câu trả lời, cô này mỗi khi anh nói chuyện th́ cô lắng nghe. Anh là nhà khoa học nhưng anh cũng ưa làm thơ. Mỗi khi anh đọc thơ, cô lắng nghe và cô chứng tỏ hiểu được thơ của anh. C̣n những cô gái kia cũng nghe thơ anh nhưng mà nghe do phép lịch sự thôi, bị nghe thơ chứ không thích. Cô này th́ khác, cô thích thơ, cô thưởng thơ, cô tham gia thơ và cô trở thành tri kỷ của anh chàng. Trên cuộc đời này có thể t́m được một người có thể hiểu ḿnh được th́ ḿnh là người có hạnh phúc. Món quà quư nhất mà người kia có thể tặng cho ḿnh là hiểu được ḿnh.

 

Có những người sống trong cuộc đời này nhưng chưa bao giờ t́m được một người có thể gọi là hiểu ḿnh cả. Mà nếu ḿnh là một người con trai hay một người con gái và trong cuộc sống này ḿnh có thể t́m được một người có khả năng lắng nghe ḿnh, có thể hiểu được ḿnh, hiểu những khó khăn những khổ đau những ước vọng của ḿnh, th́ ḿnh t́m thấy nơi người đó một tâm hồn tri kỷ.

 

Đời một người là để đi t́m một người tri kỷ, một người biết được ḿnh. T́m ra được người đó th́ hạnh phúc vô cùng. Ngày xưa có một người chơi đàn rất là hay, bạn hữu không có ai hiểu được tài năng của ông ta. Người này làm quan và chưa bao giờ trong giới quan chức bạn bè thân thuộc mà t́m được người có thể hiểu được tài ba của ḿnh. V́ vậy mỗi lần đánh đàn ông thường đem theo vài người hầu cận lên trên núi, t́m một chỗ rất là đẹp, trải chiếu ra, pha trà, đốt trầm lên. Không khí trang nghiêm lúc đó ông mới chơi đàn. Ông cảm thấy như chỉ có suối, cây, mây, gió mới hiểu được tiếng đàn của ông. Một hôm đang đàn th́ tự nhiên dây đàn bị đứt. Thay dây mới vừa đàn thêm một câu nữa th́ nó đứt nữa. Ông ta nghĩ chắc có người đang nghe lén tiếng đàn. Ông đứng lên nói lớn có vị nào đang nghe lén tôi đàn xin bước ra, làm như vậy không có dễ thương. Th́ tự nhiên có một anh tiều phu xuất hiện, anh tiều phu này đă nghe lén. Anh tiều phu này có lỗ tai rất là hay, nghe và hiểu được tất cả những cái hay, cái đẹp, cái quư, cái tài ba của người đàn. V́ vậy cho nên dây đàn bị đứt. Anh chàng tiều phu tên là Chung Tử Kỳ và người đánh đàn là Bá Nha. Bá Nha lần đầu tiên t́m ra được người hiểu được tiếng đàn của ḿnh. Tử Kỳ chấp nhận làm bạn với Bá Nha nhưng không muốn về kinh đô, chỉ muốn làm tiều phu. Lâu lâu Bá Nha nhớ bạn, hẹn với bạn cùng uống trà, nghe đàn. Bá Nha đă t́m được người tri kỷ. T́nh bạn đó lưu truyền cho tới ngày hôm nay với tên của hai người: Bá Nha và Tử Kỳ. Hồi thầy mới mười tám tuổi, thầy đă làm một bài thơ ca tụng t́nh bạn của Bá Nha, Tử Kỳ. Trên đời của ḿnh mà có một người lắng nghe được ḿnh, hiểu được ḿnh th́ ḿnh là người may mắn nhất. Anh chàng ở Cali mới trả lời câu hỏi của mẹ, tại sao má biết không, tại v́ người đó hiểu con.

 

Đời người mà t́m ra được một người hiểu ḿnh, thật là hạnh phúc vô cùng. Con mà hiểu cha, đệ tử mà hiểu thầy cũng làm cho cha, cho thầy hạnh phúc. Người mà hiểu được ḿnh th́ ḿnh biết ơn người đó. Cảm ơn em đă hiểu được anh, cảm ơn con đă hiểu được cha, cảm ơn cha đă hiểu được con. Tu tập là làm thế nào để có thể hiểu được người khác. Muốn hiểu th́ phải lắng nghe, phải quan sát mới hiểu được. Khi sống với một người có khả năng hiểu ḿnh th́ hạnh phúc lắm, v́ hiểu là nền tảng của thương. Không hiểu th́ không thể nào thương được. Cho nên trong t́nh yêu đôi lứa phải cẩn thận. Mà t́nh yêu đôi lứa ḿnh chỉ cần làm vài cái test th́ ḿnh biết là người đó hiểu ḿnh hay là không. Nếu người đó không hiểu được ḿnh th́ dù người đó có bằng cấp cao, lương tiền lớn, ô tô đẹp, có nhà cửa, bảnh trai, hay là có sắc đẹp nghiêng nước nghiêng thành, cưới người đó ḿnh cũng sẽ khổ suốt đời, gọi là khổ sai chung thân. Đó là một nhà tù, t́nh yêu là một nhà tù. Người nào mà khi ḿnh mới nói đă cắt lời, thích khoe khoang cái riêng của họ, không có khả năng hiểu được những khó khăn, khổ đau của người khác, không biết lắng nghe ḿnh, th́ chỉ cần vài ba phút là ḿnh có thể nhận ra được. Đừng để bị hấp dẫn bởi bề ngoài, những bóng sắc bên ngoài, địa vị danh lợi, xe hơi, nhà cửa, tiền lương, bằng cấp. Đừng để những cái đó làm mờ mắt ḿnh. Hai mắt ḿnh phải tỉnh táo để thấy rằng người con gái đó hay người con trai đó là một người có thể hiểu được ḿnh và hiểu được ḿnh th́ sẽ thương ḿnh, rơ ràng như vậy.

 

Trong xă hội mới phát triển của chúng ta, một cô gái có thể đánh mất tiết trinh của ḿnh để đánh đổi lấy một chiếc xe gắn máy. Thật là dễ sợ, đạo đức suy đồi đến như thế đó. Tại v́ muốn thoát ra khỏi thân phận nghèo khổ, v́ muốn có một chiếc xe giống như người khác họ đă đánh mất cái quư giá nhất của đời ḿnh. Chuyện đó đă xảy ra, nó đang xảy ra.

 

Trong đạo Phật, cái thương đích thực nó được làm bằng cái hiểu, không hiểu th́ không có thương. Cha mà nếu không hiểu con th́ càng thương con, con càng khổ. Vợ không hiểu chồng càng thương chồng, chồng càng khổ. Hiểu là nền tảng của t́nh thương. Sống với nhau như thế nào để càng ngày ḿnh càng hiểu được nhiều hơn và người kia càng ngày càng hiểu được ḿnh nhiều hơn. Nếu cái hiểu không lớn lên, th́ cái thương nó cũng không lớn lên, nó dẫm chân tại chỗ. Nếu quư vị thấy t́nh thương của ḿnh đang dẫm chân tại chỗ th́ quư vị biết rằng quư vị không tu, bởi cái hiểu không lớn nên cái thương không thể lớn. Khi mà t́nh thương không lớn thêm th́ từ từ nó co rút lại cho đến khi trở thành một cục cứng ngắt. T́nh yêu có thể chết nếu ḿnh không biết nuôi dưỡng nó bằng cái hiểu và cái thương. C̣n khi người kia hiểu ḿnh th́ ḿnh biết ơn người đó, biết ơn suốt đời. Chính cái ơn đó là chất liệu nuôi dưỡng ḿnh và người đó cho đến suốt đời, cái đó là nghĩa. Không phải là cái bồng bột lúc ban đầu, cái t́nh, không phải là ngọn lửa nuôi dưỡng đâu.

 

Ở Việt Nam ngày xưa người ta không nấu cơm bằng gas hay là bằng điện mà nấu bằng rơm và rơm cháy rất mau. Có cách để làm cho nó cháy chậm lại, ḿnh cần một chiếc đủa. Đặt một nắm rơm vô bếp, lấy cái đủa đè xuống th́ rơm sẽ cháy từ từ. Ngày xưa miền quê Việt Nam c̣n dùng trấu. Trấu tức là vỏ hạt lúa. Nhiều nhà không có hộp quẹt nên phải nuôi lửa. Muốn nuôi lửa lâu ḿnh đổ vào bếp một ít trấu. Trấu cháy ngún, cháy lâu. Nó không cháy bùng như rơm mà cháy chầm chậm suốt đêm. Sáng mai ḿnh khơi ra th́ c̣n lửa ở trong đó, gọi là lửa trấu. Lửa rơm th́ mau cháy, mau tàn. Đó là ngọn lửa t́nh. C̣n nghĩa là lửa trấu, nó cháy suốt đêm dài.

 

Ngày xưa Việt Nam c̣n có truyền thống đi xin lửa, v́ không có hộp quẹt và cũng không có đèn dầu. Mỗi khi nấu cơm ḿnh phải qua hàng xóm xin lửa, nếu mà nhà ḿnh không có trấu. Các cháu có thể là chưa thấy con cúi. Con cúi không phải là một sinh vật mà ḿnh vẫn gọi là con. Người ta lấy rơm bện lại thành ra một con rắn rất chặt và đốt một đầu, đầu kia để tay cầm. Nó cứ cháy ngún từ từ và cháy được nhiều giờ. Mỗi khi cần lửa nấu cơm th́ ḿnh tới con cúi lấy lửa. C̣n nếu không có con cúi và cũng không có lửa trấu th́ ḿnh phải đi xin thôi.

 

Đi xin lửa th́ ḿnh phải biết cầm một nắm rơm. Tới bếp của người ta, ḿnh đừng có quấy động cái bếp v́ người ta đang nuôi lửa ở trong đó. Cầm nắm rơm của ḿnh, dúi vào chỗ lửa trấu đang c̣n cháy và đợi. Chừng hai ba chục giây, ḿnh thấy khói lên tức là biết rằng nắm rơm của ḿnh đă được lửa bén vào rồi. Ḿnh chỉ cần thổi một hơi thở nhẹ là lửa cháy lên rồi lấy một nắm rơm khác nắm lại, đem về th́ nó tiếp tục cháy. Quư vị biết rằng ngày xưa xin lửa là chuyện mỗi ngày. Lửa có hai thứ một là lửa rơm hai là lửa trấu. Lửa trấu ngún cháy cả ngày đêm rất lâu. Lửa rơm được ví cho t́nh yêu, cho t́nh. Lửa trấu tượng trưng cho nghĩa.

 

Ân nghĩa là cái tiếp nối của chữ t́nh. Cái t́nh bắt đầu cho khéo để từ từ nó đi tới cái nghĩa. Ân nghĩa là chất liệu nuôi dưỡng một cặp vợ chồng cho tới khi đầu bạc và răng long. Nghĩa là sự thực tập về t́nh yêu, mỗi ngày ḿnh phải làm cho cái t́nh của ḿnh lớn lên và nó biến thành nghĩa. Mỗi ngày ḿnh phải xây dựng cái ơn và cái nghĩa. Mỗi lời nói mỗi cử chỉ săn sóc đều tạo ra ơn và nghĩa hết. Chính cái đó là keo sơn, nó giúp cho một cặp vợ chồng sống với nhau suốt đời. T́nh bạn cũng vậy, t́nh bạn th́ không có sự cháy bùng, không có sự đam mê như là t́nh yêu. Cho nên t́nh bạn nó dễ hơn nhiều. Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn đă nói rất rơ là t́nh bạn lâu dài bền chắc, nó nuôi dưỡng ḿnh nhiều hơn t́nh yêu. V́ vậy bí quyết là ḿnh phải biến t́nh yêu lúc ban đầu trở thành t́nh bạn. Hai người ban đầu là hai người yêu nhưng mà từ từ sẽ trở thành hai người bạn. Khi trở thành hai người bạn th́ đó là t́nh yêu đang c̣n. C̣n nếu t́nh yêu không trở thành t́nh bạn được th́ t́nh yêu sẽ chết, sẽ không thành công. Mà sở dĩ t́nh yêu trở thành t́nh bạn được là v́ ḿnh phát khởi được cái ơn và cái nghĩa. Ơn nghĩa đó như đă nói ở trên, nó bắt đầu từ chỗ ư thức được rằng tại sao giữa bao nhiêu người con trai người đó lại chọn ḿnh, nên ḿnh biết ơn người con gái đó. Giữa bao nhiêu người con gái đẹp mà ḿnh chọn một người thôi th́ cái đó là bắt đầu từ chọn. Cái chọn này không phải là nhất thời, cái chọn này là phải xăy ra trong một quá tŕnh nào đó với trí tuệ của ḿnh chứ không phải chỉ với đam mê mà thôi. Nếu t́nh chỉ chỉ có đam mê th́ ḿnh sẽ hối hận, phải có trí tuệ và phải biết lắng nghe. Lắng nghe bạn bè, lắng nghe cha mẹ, lắng nghe các em của ḿnh. Tại v́ họ cũng có cái thấy mà cái thấy của họ đôi khi khách quan hơn ḿnh. Ḿnh đam mê rồi th́ ḿnh không c̣n thấy được sự thật rơ ràng bằng những người khác.

 

Xin quư vị giúp dịch chữ nghĩa ra tiếng Pháp, tiếng Anh. Nghĩa đi đôi với chữ ơn: Ơn nghĩa. Khi thương th́ ranh giới giữa cá nhân không c̣n nữa. Hai người trở thành một. Ḿnh không đi t́m cái hạnh phúc riêng của ḿnh. Hạnh phúc phải là hạnh phúc chung. Ở làng Mai ḿnh nói hạnh phúc chưa bao giờ là hạnh phúc của riêng một ḿnh con, đó là bài hát của sư cô Giải Nghiêm. Hạnh phúc hay đau khổ trong t́nh yêu không c̣n là vấn đề riêng của một người nữa mà của cả hai người. Đó là yếu tố thứ tư ( từ, bi, hỹ, xả ) của t́nh yêu trong đạo Phật, tức là không phân biệt tôi khác, anh khác. Hai người là một thôi. Cho nên không có chuyện ông ăn chả bà ăn nem, ông đi t́m thú vui riêng của ông, bà đi t́m thú vui riêng của bà. Cái vui của ông cũng là cái vui của bà.

 

Tuần thứ ba trong khóa tu, có một thiền sinh Tây phương hỏi một câu rất đáng thương. Ông nói rằng, con khổ quá đi. Con rủ nhà con đi tới khóa tu, bà không chịu ở, bà cứ đ̣i con phải đi, bây giờ con phải làm sao. Thay v́ nói rằng v́ bà chưa thấy được sự cần thiết của tu học th́ tôi trả lời rằng tại v́ ông mà ra hết. Tại những ǵ bà thích ông đă không thích. Nếu ông thích và ông yểm trợ bà những ǵ bà thích th́ chắc chắn bà sẽ thích cái ông thích. Sở dĩ bà đ̣i đi là v́ ông không chú trọng tới bà. Ông không để tâm tới, ông không hiểu được bà. Những ǵ bà yêu mến, bà mong ước, ông không để ư tới. V́ vậy cho nên bà cũng không để ư tới ông. Những thứ ông thích th́ bà ghét, những thứ ông ghét th́ bà lại thích cho biết tay. Thường thường nó xảy ra như vậy. V́ vậy vấn đề hạnh phúc cũng như khổ đau trong t́nh yêu chân thật không c̣n là vấn đề của cá nhân nữa mà là của chung. Chúng ta phải có th́ giờ quan tâm.

 

Thích Nhất Hạnh